مهندس نادیا سیلاخوری - مدیر عامل شرکت خوراک دام و طیور زرین امروان
دکتر کاوه جعفری خورشیدی - استادیار دانشگاه و مشاور شرکت زرین امروانآفلاتوکسینها سمومی هستند که توسط تعدادی از قارچ‌ها که بر روی خوراک دام و مواد غذایی رشد می‌کنند، تولید شده و می‌توانند بیماری آفلاتوکسیکوزیس را در حیوانات اهلی و انسان ایجاد کنند. در مورد این سموم و بیماری‌های حاصله در سراسر جهان تحقیقات زیادی صورت گرفته است. عوامل محیطی مختلفی بر روی تولید آفلاتوکسین دخالت دارند، از این رو شدت آلودگی بستگی به موقعیت جغرافیایی، شیوه کشاورزی، حساسیت محصولات کشاورزی قبل از درو، پروسه تهیه مواد غذایی و وضعیت انبار محصولات دارد. آفلاتوکسین‌ها نسبت به سایر سموم قارچی به علت اثرات سرطان زایی و ایجاد مسمومیت حاد از اهمیت بیشتری برخوردار هستند. بسیاری از کشورها با توجه به داشتن آلودگی‌های قارچی در مواد غذایی و محصولات کشاورزی با تصویب قوانین ومقررات ویژه‌ای توانسته‌اند بهداشت و سلامتی مواد غذایی تولیدی خود را تامین نمایند.
آفلاتوکسین‌ها گروهی وابسته به مایکوتوکسین‌ها هستند که سمی بوده و معمولا در جیره غذایی طیور یافت می‌شوند. مایکوتوکسین‌ها مواد سمی هستند که در گونه‌هایی خاص از قارچ، در طول متابولیسم اجزای ماده غذایی ترشح شده و سبب بروز عوارضی در دام‌ها و طیور می‌گردند. خوشبختانه از ۱۰۰۰۰ گونه قارچی، تنها حدود ۵۰ گونه تولید مایکوتوکسین می‌نمایند. مایکوتوکسین‌های قارچی مسئول ضررهای مالی زیادی هستند که خسارت آن طیف وسیعی از محصولات کشاورزی را در بر می‌گیرد و احتمال گسترش آن در میان زنجیره غذایی بشر نیز وجود دارد، زیرا سم آفلاتوکسین می‌تواند از طریق شیر دام‌ها با نوع آفلاتوکسین M1 که در واقع همان B1 است، به مصرف کنندگان منتقل گردد و باعث جهش و موتاسيون در سلول‌های کبدی شده و احتمال سرطان را زیاد نماید. در میان ۲۰۰ نوع از مایکوتوکسین‌های شناسایی شده که یکی از مهم‌ترین آنها آفلاتوکسین است، توسط قارچ آسپرژیلوس مربوط به گونه آسپرژیلوس پاراسیتیکوس ترشح می‌گردد که این سم پس از رسیدن به کبد منجر به تخریب سلول‌های کبدی شده و آنها را از بین می‌برد. بنابراین سم می‌تواند عوارضی چون تخریب کبد در طیور و گاو‌های شیری را ایجاد نماید.
آفلاتوکسین باعث کاهش رشد و تولید، افت در بازده تبدیل غذایی، کاهش تولید تخم مرغ، نقص سیستم ایمنی و ضررهای شدید اقتصادی می‌شود. بیماری آفلاتوکسین در کشور ما، خصوصاً در نواحی گرم و مرطوب و در مواد خوراکی که دارای انرژی و پروتئین نسبتا پایینی هستند (مانند ذرت، نخود، پنبه دانه و کنجاله بادام زمینی که تشویق کننده رشد قارچی‌اند) دیده می‌شود.
انواع سموم قارچی (مایکوتوکسین ها)- آفلاتوکسین‌ها (G1، B2،B1 و G2): توسط قارچ آسپرژیلوس فلاووس (Aspergillus flavus) تولید می‌گردد. دانه ذرت نسبت به آلودگی به آفلاتوکسین‌ها در زمان خشکی و وجود رطوبت بالای مكان انبارداری بسیار حساس است.
- دی اکسی نیوالنول (DON): توسط قارچ فوزاریوم گرامیناریوم (Fusarium graminearium) تولید می‌گردد. ذرت نسبت به این قارچ حساس بوده و آثار این قارچ در کشت‌های بعدی هم در سطح مزرعه باقی می‌ماند.
- فومونیسین (B1، B2 و B3): توسط قارچ فرتیسیلیوئید (Fusarium ferticilioides) تولید می‌گردد.
- سم T2: توسط قارچ فوزاریوم اسپوروتیکیوئید (Fusarium sporotichiides) تولید می‌شود. در صورت مرطوب بودن محیط انبار سبب آلودگی شدید ذرت می‌گردد.
- زیرالنون (ZON): توسط قارچ فوزاریوم گرامیناریوم (Fusarium graminearium) تولید می‌شود. انبار مرطوب و سرد سبب رشد این قارچ در دانه ذرت می‌گردد.
- اکراتوکسین آ (Ochratoxin A): توسط قارچ‌های آسپرژیلوس اكراسئوس، پنی سیلیوم ویرید کاتوم، پنی سیلیوم سایکلوپیوم و آسپرژیلوس نیگری تولید می‌گردد. وجود این سم سبب کاهش تولید تخم مرغ، کاهش ضخامت پوسته و کیفیت داخلی تخم مرغ، لکه‌های خونی در تخم و بروز تلفات جنینی می‌گردد. از طرفی افت سیستم ایمنی و همچنین از بین رفتن بافت کبد و کلیه‌ها را به دنبال دارد.
طبقه بندی آفلاتوکسین‌ها آفلاتوکسین‌ها به صورت (B1 و B2)B ، (M1 و M2) M و (G1 و G2) G و زیر نوع‌های وابسته به آن موجوداند که می‌توان با کروماتوگرافیک فلورسنت آنها را متمایز نمود.
چگونگی رشد و نمو آفلاتوکسین در خوراکحمله قارچی و تولید آفلاتوکسین در غذا ممکن است در طول مدت قبل از برداشت محصول و یا بعد از آن در سطح مزرعه، در طول مدت ذخیره، حمل و نقل، در جریان فرآوری مواد خوراکی و همچنین در ظرف‌های خوراک دهی صورت پذیرد که سبب کاهش ارزش غذایی مواد خوراکی می‌گردد و در اثر صدمه به ترکیبات نیتروژنی و لیپیدی موجود در خوراک، می‌تواند مقدار پروتئین، انرژی و ویتامین‌های خوراکی را کاهش دهد. دمای بالا (قارچ در دمای کمتر از 7.5 درجه سانتی گراد و بیشتر از ۴۹ درجه سانتی گراد قادر به رشد نیست)، رطوبت (در اجزای جیره نباید بیش از 14.5 درصد باشد) و باران‌های غیر فصلی، برخی از فاکتورهایی هستد که باعث رشد قارچ و تولید سم آفلاتوکسین می‌شوند. افزایش میزان رطوبت از ۸ به ۱۲ درصد در غلات ممکن است منجر به تقویت رشد و نمو قارچی شود. آفلاتوکسین‌ها اغلب در اجزای خوراک دام‌ها ترشح می‌شوند، اما در ذرت آسیاب شده، کنجاله پنبه دانه، کنجاله نارگیل بیشتر شایع است. عموما شیرابه آفتابگردان، شیرابه منداب، کنجاله سویا و سبوس برنج چربی زدایی شده میزان کمتری از آفلاتوکسین‌ها را شامل هستند.
میزان حساسیت طیور به آفلاتوکسیندر میان طیور، اردک‌ها شدت حساسیت بیشتری به آفلاتوکسیکوز دارند، زیرا آنزیم‌های میکروزومی کبدی که آفلاتوکسین‌ها را متابولیزه به محصلات مضر می‌نمایند، باعث مسمومیت حاد می‌گردند. عموما گروه های سنی جوان نسبت به گله‌های بالغ، حساس‌تر هستند، اما هیچ تنوعی در گونه‌ها و نژادهای آنان وجود ندارد. گروه بوقلمون و جوجه اردک‌ها نسبت به آفلاتوکسیکوزیس حساسیت بیشتری دارند، جوجه‌های گوشتی حساس تر از جوجه‌های تخمگذار و نیز جوجه خروس‌ها از ماده‌ها مستعدتر هستند.